☐ Wiesława Gołuńska: „Czerwona szkoła” dla dziewcząt na starej fotografii – Część II

Jedną z form odtwarzania faktów historycznych jest analiza źródeł historycznych materialnych, ikonograficznych. W przypadku prowadzenia procesu badawczego przeszłości obiektu, jaki stanowi placówka oświatowa, funkcję źródeł pełnią obok dokumentacji fotografie. Znajomość historii regionalnej, poparta informacjami pochodzącymi od świadków tamtych wydarzeń pozwala określić czas powstania zamieszczonych powyżej fotografii. Niestety, pamięć ludzka jest zawodna, a najstarsze szkolne kroniki nie precyzują czasu sporządzenia fotografii. Ocena stanu obiektu – gmachu „czerwonej szkoły” dla dziewcząt – pozwala w przybliżeniu określić wiek fotografii. Wiedza o przeszłości szkoły, wsparta wspomnieniami, rozbudowuje nasze wyobrażenie o wydarzeniach tamtych lat. Połączenie tych źródeł informacji tworzy spoisty obraz dziejów badanego obiektu. W przypadku fotografii grona pedagogicznego, w celu określenia czasu jej powstania, posłużono się w procesie badawczym biografią Franciszki Szablewskiej oraz zdjęciami, których czas powstania jest dobrze znany. Informacji na ten temat dostarczył Franciszek Szablewski.

Życiorys. Relacja Franciszki Szablewskiej. Składa się z dwóch części: wcześniejsza została spisana, wg Stanisława Szablewskiego, w 1946 roku. Część druga powstała po styczniu 1957 roku (skan kserokopii rękopisu ze zbiorów prywatnych Stanisława Szablewskiego, bratanka Franciszki Szablewskiej).

Poznawanie i odtwarzanie przeszłości jest uzależnione od tego, czy potrafimy, i w jakim stopniu rozpoznać, odczytać i interpretować jego spuściznę, która jest jedynym łącznikiem między faktami historycznymi a badaczem. Tę spuściznę nazywamy źródłami historycznymi. W rekonstrukcji przeszłości „czerwonej szkoły” dla dziewcząt w Chojnicach jednym z cenniejszych rodzajów źródeł są te, które stanowią materiał faktograficzny, czyli źródła historyczne materialne, pisane, opisowe. Należą do nich listy, kroniki, autobiografie. Takim źródłem jest Życiorys Franciszki Szablewskiej, sporządzony wg Stanisława Szablewskiego w 1946 roku. Część druga powstała po styczniu 1957.

Opisywany powyżej Życiorys składa się z dwóch części: wcześniejsza została spisana, wg informacji bratanka Szablewskiej Franciszka Szablewskiego, w 1946 roku; dopisek powstał najprawdopodobniej po styczniu 1957 roku. Życiorys autorka sporządziła w sposób zwięzły, kładąc nacisk na daty i wydarzenia ze swojego życia – życiorys nie zawiera jakichkolwiek informacji o odczuciach, które jej towarzyszyły. Skrzętnie uniknęła oceny sytuacji, które wymieniła.

Biogram zawiera obok danych osobowych informacje o imionach rodziców i pierwszych latach nauki. Franciszka Szablewska urodziła się 3 maja 1892 r. w Łęgu koło Czerska w rodzinie rolnika Franciszka i Elżbiety z Ufnowskich. Ukończyła miejscową szkołę powszechną, do której uczęszczała od szóstego do czternastego roku życia. Swoją wiedzę poszerzała dzięki samokształceniu. Rodzice umieścili córkę w pensjonacie Mittelstädtowej w Poznaniu. Jednocześnie uczęszczała do szkoły kierowanej przez Słomińską. Po śmierci ojca, ze względu na trudności materialne była zmuszona, przerwać naukę, jednakże odbyła praktykę, a potem prowadziła gospodarstwo domowe i hodowlę drobiu w majątku Taczanowo w Wielkim Księstwie Poznańskim. W czasie pierwszej wojny światowej Franciszka Szablewska przebywała w Łęgu.

W okresie międzywojennym Franciszka Szablewska pracowała jako nauczycielka pomocnicza w Rytlu, a od lipca 1922 w publicznej szkole powszechnej w Chojnicach. W roku 1926 zdała egzamin nauczycielski. Dwa lata później praktyczny. Od 1928 jako nauczycielka stała podjęła pracę w Siedmioklasowej Publicznej Szkole Powszechnej nr 2, gdzie pełniła funkcję kierownika szkoły od 1 października 1933 roku. W 1938 roku w drodze konkursu powierzono jej ponownie kierownictwo Szkoły Powszechnej nr 2, w której pracowała także po zakończeniu okupacji niemieckiej. Wojna przerwała jej pracę w szkolnictwie polskim jawnym. Została wysiedlona z mieszkania w Chojnicach i zamieszkała w Czersku. Tam przebywała do końca wojny i pracowała jako służąca u burmistrza – Niemca. Nie podpisała listy narodowościowej. W 1940 roku samorzutnie podjęła się zorganizowania tajnego nauczania w powiecie chojnickim. Dwa lata później otrzymała nominację na kierownika tajnej oświaty w powiecie. Funkcję tę pełniła bezinteresownie do końca okupacji

W 1940 roku w porozumieniu z Wydziałem Opieki Społecznej przy Delegaturze Rządu RP zorganizowała i kierowała Pomorskim Komitetem Tajnej Organizacji Opieki Społecznej, który niósł pomoc Polakom w obozach koncentracyjnych i jenieckich, partyzantom a także ukrywającym się przed represjami hitlerowskich władz okupacyjnych. Pomagała w ucieczkach przed aresztowaniami. Komitet dawał systematyczną pomoc:

1) rodzinom polskim, pozbawionym środków do życia, szczególnie rodzinom których żywiciele zostali przez okupantów zamordowani wzgl. umieszczenie w obozach koncentracyjnych;
2) wysyłał stale pieniądze, odzież i żywność więźniom w obozach koncentracyjnych, obozach pracy, Polakom wysiedlonym z ich posiadłości i umieszczonym w obozach;
3) zobozowanym warszawiakom po powstaniu warszawskim;
4) roztoczyć opiekę nad Polakami ukrywającymi się;
5) wysyłał paczki żywnościowe oficerom polskim w obozach.

Po zakończeniu wojny Franciszka Szablewska ponownie podjęła pracę w szkolnictwie obejmując kierownictwo Szkoły Podstawowej nr 2.

Na tej informacji kończy się pierwsza część Życiorysu. Szablewska kontynuuje go, opisując wydarzenia od sierpnia 1950 roku. 1 września 1950 roku została przeniesiona do Szkoły Podstawowej nr 3 w Chojnicach. Tam pracowała jako nauczycielka do 31 sierpnia 1951 roku. Od 1 września 1951 do 31 sierpnia 1954 roku była nauczycielką w Szkole Podstawowej nr 1. Przeniesiona w stan spoczynku pracy pedagogicznej, pracowała od 1 września 1954 do 31 grudnia 1956 roku jako intendent i księgowa w Internacie Państwowego Liceum Ogólnokształcącego w Chojnicach.

Franciszka Szablewska była gorliwą katoliczką. Należy domniemywać, iż z przyczyn światopoglądowych a także z powodu udziału w wojennej konspiracji stała się ofiarą prześladowań komunistycznych i została odsunięta od zawodu. W latach stalinizmu praktyki religijne były bardzo często przyczyną negatywnych ocen, które niosły przykre następstwa, szczególnie w stosunku do osób pełniących odpowiedzialne funkcje bądź uczestniczących w wychowaniu młodzieży.

Sytuację, w jakiej znalazła się Franciszka Szablewska jako „wróg publiczny” można pośrednio ustalić z jej korespondencji znajdującej się zbiorach Stanisława Szablewskiego, udostępnionej Gimnazjum nr 2. W okresie międzywojennym i w czasie wojny Szablewska współpracowała z Czesławem Wycechem. Po 1945 roku Wycech powołany do Rządu Jedności Narodowej, jako minister oświaty, przystąpił do budowy nowego systemu oświaty w Polsce. Znajomość z Szablewską, która nie zgadzała się z nowym stylem wychowawczym, stała się uciążliwa, a po 1954 roku mogła zaszkodzić karierze politycznej tego lewicowego działacza. Po wydaniu w 1956 roku pozytywnej decyzji przez Wojewódzką Komisję Rehabilitacyjną dla Nauczycieli, 1 stycznia 1957 roku Franciszka Szablewska została ponownie powołana do służby nauczycielskiej i pracowała w Szkole Podstawowej nr 4 w Chojnicach. Wówczas o Franciszce Szablewskiej „przypomniał” sobie Czesław Wycech, zastępca przewodniczącego Rady Państwa, a następnie Marszałek Sejmu PRL. W latach 1957-1962 prowadził z Szablewską grzecznościową korespondencję „mimo różnic politycznych i wychowawczych”. Przed wojną Franciszka Szablewska współpracowała z żoną Wycecha, Anną. Informacje zawarte w Życiorysie znajdują potwierdzenie w licznych opracowaniach, artykułach, korespondencji i biogramach poświęconych Szablewskiej.

Stan rękopisu – oryginału można ocenić jako dobry, pismo czytelne, papier w szerokie linie formatu A-4, pożółkły z widocznie uszkodzonymi narożnikami i brzegami. Część pierwszą spisano atramentem, drugą – ołówkiem. Życiorys sporządzono na dwóch kartkach.

[ngg src=”galleries” ids=”106″ display=”basic_thumbnail” override_thumbnail_settings=”1″ show_slideshow_link=”0″]

Pierwsze powojenne zajęcia w Szkole Podstawowej nr 2 rozpoczęły się 15 marca 1945 roku. Kierownikiem została Franciszka Szablewska. „Po wojnie 1945 roku zgłosiłam się znowu do szkoły polskiej. Władze szkolne powierzyły mi kierownictwo w publicznej szkole powszechnej Nr 2 w Chojnicach”.

Franciszka Szablewska przystąpiła do pracy bez wahania w powstającym szkolnictwie, chociaż silnie oddziaływała na nią jak i na innych nauczycieli niejasna sytuacja polityczna. Nauczyciele podejmowali pracę a szkoły powstawały spontanicznie.

„Szkoła była zniszczona, bez okien. Nie było pomocy naukowych, a często brakowało tablic i ławek. Praca nauczycieli była bardzo trudna, szczególnie w starszych klasach, bo dzieci nie miały podstawowych wiadomości, a często nawet nie mówiły po polsku. Brak było podręczników. Nauczyciele, pełni zapału do pracy, sami wykonywali najpotrzebniejsze pomoce naukowe, a lekcje przygotowywali częściowo z przedwojennych podręczników (o ile się u kogoś zachowały). Potem nauczyciele uczący np. geografii, historii otrzymywali druki, które zawierały treść materiału dla klas starszych. Nauczycieli było mało bo wielu wymordowano w czasie wojny, klasy były bardzo liczne. Dzięki dobrej organizacji pracy przez kier. szkoły ob. Szablewską i dzięki sumiennej pracy nauczycieli, nauczanie z miesiąca na miesiąc stawało się milsze, a wyniki nauczania lepsze. Wizytacje inspektora szkolnego ob. mgr Wyrwińskiego, oraz wizytacje kuratoryjne oceniły pracę w szkole zawsze pozytywnie” – wspomina Adela Skonieczna.

Adela Skonieczna tak określiła warunki po zakończeniu wojny: „Praca i życie w pierwszych latach Polski Ludowej należą do trudnych i ofiarnych, ale wszyscy byliśmy szczęśliwi, że przeżyliśmy okrutne lata okupacji, że możemy żyć w Wolnej Ojczyźnie i pracować dla niej wychowując dzieci na dobrych obywateli”.G

Grono nauczycielskie 1945/1946
1. Ciecierska Helena
2. Dziura Maria
3. Jur T.
4. Jur Zofia
5. Lisowa Anna
6. Kowalewska Wanda
7. Lange Wanda
8 . Pawłowska Monika
9. Steńko Anna
10. Szablewska Franciszka
11. Wysocka Adela

Grono nauczycielskie 1958/1959
1. Ciechanowska Maria
2. Ciechanowski St.
3. Ciemińska W.
4. Drawska Teresa
5. Jaruszewska Irena
6. Kwiatkowska Krystyna
7. Lorek Leon
8. Polasik Jadwiga
9. Polasik Stefan
10. Sługocka M.
11. Spychalska Ludwika
12. Stanke Edmund
13. Stasiewicz I.
14. Trojanek Jan
15. Wilkowska K.
16. Woelk Maria
17. Zejfert Teresa
18. Ziółkowska Irena.

Grono nauczycielskie 1959/1960
1. Borta H.
2. Ciechanowska Maria
3. Ciechanowski St.
4. Ciemińska W.
5. Drawska Teresa
6. Jankowski Z.
7. Jaruszewska Irena
8. Kwiatkowska Krystyna
9. Lorek Leon
10. Orchowska M.
11. Polasik Jadwiga
12. Polasik Stefan
13. Sejda (lub Seyda) K.
14. Sługocka M.
15. Spychalska Ludwika
16. Stanke Edmund
17. Stasiewicz I.
18. Trojanek Jan
19. Woelk Maria
20. Zejfert Teresa
21. Ziółkowska Irena.

Organizowanie biblioteki w Szkole Podstawowej nr 2 Chojnicach rozpoczęto po wojnie. Przedwojenny księgozbiór uległ zniszczeniu, i po 1945 roku bibliotekę organizowano od podstaw. Przez pierwsze dwa powojenne lata szkoła funkcjonowała bez biblioteki.

W 1947 roku szkoła otrzymała pierwszy przydział książek i liczył on 280 egzemplarzy. Pierwsze książki, które otrzymała biblioteka to „Antek” Bolesława Prusa i „Bartek Zwycięzca” Henryka Sienkiewicza. Rok później przybyło 60 książek. W 1948 roku urządzono osobny lokal biblioteczny. Pierwszą bibliotekarką została Milewska. Liczba książek nieustannie wzrastała, i tak w 1949 przybyło 100, w 1950 – 360, a w roku szkolnym 1950/51 biblioteka liczyła 1680 tomów. W następnych latach wzbogaciła się o 580 książek w roku 1951/52, 640 w 1952/53, 200 w 1953/54, 480 w 1954/55, 620 w 1955/56, 280 w 1956/57. W 1956 roku bibliotekarką została Ludwika Spychalska. W 1957/58 księgozbiór liczył 5120 woluminów. Ilość książek nadal systematycznie rosła: w 1958/59 przybyło ich 240 W 1966/67 księgozbiór liczył 6171 książek. Funkcję bibliotekarki objęła Jadwiga Spionkowska. Bibliotekę umieszczono na parterze. Wygospodarowano kilka stolików i krzeseł do organizującej się wypożyczalni. Czytelnia dysponowała czasopismami młodzieżowymi np. „Motywy”, „Świat Młodych”, „Płomyk”, „Płomyczek” i pismami radzieckimi. Bibliotekarką została Ludwika Spychalska.

W roku szkolnym 1968/69 księgozbiór liczył 6525 tomów, rok później 7008, w 1970/71 6989, w 1971/71 7420, w 1972/73 7693, w 1973/74 7781 tak że w 1985 roku osiągnął ponad 16 tys. pozycji. Lektury przydzielał Inspektor Oświaty.

Biblioteka organizowała konkursy czytelnicze mające na celu rozbudzenie większego zainteresowania książką. Przeprowadzono lekcje biblioteczne, udzielano porad bibliotecznych, bibliograficznych, tekstowych i rzeczowych. W bibliotece działał aktyw biblioteczny złożony z 8 osób. Do jego zadań należało wypożyczanie i przyjmowanie książek, naprawa zniszczonych egzemplarzy.

Do poznawania warunków funkcjonowania biblioteki szkolnej posłużyły fotografie zamieszczone w szkolnej kronice i informacje udzielone przez emerytowaną nauczycielkę matematyki Teresę Zejfert. W archiwum szkolnym kronika została skatalogowana jako pozycja ASP 2, Ch, VII, Kronika XXX-lecie, i od września 2009 roku jest przechowywana w bibliotece szkolnej. Z informacji odtworzonych w połowie lat 70. na podstawie fotografii poznajemy grupę nauczycieli i przedmioty, których nauczali:

Jan Koczwara – matematyka, fizyka
Teresa Drawska – geografia
Stanisława Chmielewska – język polski
Teresa Eckert – nauczanie początkowe
Kazimierz Rząska – biologia
Ludwika Krygier – matematyka

oraz pracowników administracji iobsługi w latach 1951-1953:

Zofia Wałaszewska – sekretarka
Stefan Krauze – woźny.

Szczegółowa analiza fotografii „Rok 1953” ukazuje zmiany personalne rządzących, które wprowadziła po wojnie partia komunistyczna w Polsce. Jest potwierdzeniem, że ludzie „partii” byli wszechobecni w życiu publicznym.

Na zdjęciu widoczna jest zgromadzona w szkolnej bibliotece młodzież. Towarzyszy jej kierownik szkoły Kazimierz Basandowski. Za młodzieżą, powyżej regałów, na ścianie są zawieszone portrety: Bolesława Bieruta (od lewej) i prawdopodobnie Konstantego Konstantynowicza Rokossowskiego. Wizerunki „przywódców narodu”, towarzyszące codziennie dzieciom i młodzieży mogły zrodzić przekonanie o rzekomym posłannictwie dziejowym Bieruta i Rokossowskiego.

W rzeczywistości był to jeden z dobrze zorganizowanych sposobów indoktrynacji młodego pokolenia w skali całego narodu i powolnego oddziaływania na kształtujące się w społeczeństwie oceny ugrupowania komunistycznego, które przy czynnym poparciu Moskwy przejęło w Polsce władzę.

[ngg src=”galleries” ids=”107″ display=”basic_thumbnail” override_thumbnail_settings=”1″ show_slideshow_link=”0″]

Poprawa bazy lokalowej szkoły (1946-1960)

Jednym z problemów, z którym borykało się chojnickie szkolnictwo podstawowe po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku był stan bazy lokalowej.

Odbudowę i przebudowę obiektów szkolnych sfinansowały starostwo i Rada Narodowa w Chojnicach. Do 1948 roku zostały uruchomione wszystkie szkoły podstawowe według stanu z 1939 roku. Na cele szkolnictwa przeznaczono w 1947 roku 20% budżetu rad narodowych wszystkich szczebli, co stanowiło sumę 3989022 zł.

Wydatki te nie pokryły jednak wszystkich potrzeb związanych z odbudową i modernizacją sieci szkolnej. Nawet dodatkowe subwencje, w wysokości 500 tys. zł, przeznaczone na zakup pomocy szkolnych nie zaspokajały wszystkich braków.

Nowy rozdział w historii Szkoły Podstawowej nr 2 otworzył rok szkolny 1950/51. Poprawiła się baza lokalowa. Utworzono kilka nowych gabinetów przedmiotowych: biologiczny, fizyko-chemiczny i zajęć praktyczno-technicznych.

W 1958 roku odnowiono szkołę. Na korytarzu zawieszono dyplomy za sportowe osiągnięcia dzieci. Zakupiono sprzęt fotograficzny i zorganizowano kółko fotograficzne. Od dawna nie oprawiane arkusze ocen zebrano, uporządkowano i oprawiono.

[ngg src=”galleries” ids=”108″ display=”basic_thumbnail” override_thumbnail_settings=”1″ show_slideshow_link=”0″]

Mimo że od września 1950 roku „datuje się szybki rozwój szkoły” nadal sprzęt w trzech salach, gdzie prowadzono zajęcia dla klasy czwartej i dwóch klas szóstych „nie odpowiadał elementarnym wymaganiom higieny szkolnej. Inspektorat Oświaty postanowił wyposażyć w roku budżetowym 1959 powyższe klasy w ławki i tablice”. Z gabinetu fizyko-chemicznego wydzielono pomieszczenie na ciemnię fotograficzną i kompletnie wyposażono gabinet lekarski. W styczniu 1960 roku dokonano radiofonizacji szkoły. Umożliwił ją zakup wzmacniacza z funduszów Inspektora Oświaty. We wszystkich izbach lekcyjnych zainstalowano głośniki. Przejęto „do użytku kancelarię szkoły. Ściany pomalowano na różne kolory. Stare meble na kolory zielony, różowy i czarny. Całość robi miłe wrażenie”. Taki zapis umieszczono w kronice „ze względu na niewątpliwie pierwszą tak urządzona kancelarię w województwie, a można zaryzykować, że w Polsce”.

Do poznawania bazy lokalowej szkoły posłużyły fotografie zamieszczone w szkolnej kronice. W archiwum szkolnym kronika została skatalogowana jako pozycja ASP 2, Ch, Nr 1, l. 1950-68, Kronika Szkoły Nr 2 w Chojnicach.